Chapter Navigation :    1   2   3   4   5   6   7   8   9  10  11  12  13  14  15  16  17  18
Verses :  1  2  3  4  5  6  7  8  9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35


अध्याय तेरह / Chapter Thirteen

बिना श्लोक केवल हिंदी अर्थ  

।13.1।   अर्जुन ने कहा - हे केशव, मैं प्रकृति और पुरुष, क्षेत्र और क्षेत्रज्ञ, ज्ञान और ज्ञेय को जानना चाहता हूँ ।

।13.2।   श्रीभगवान् बोले - हे अर्जुन, यह शरीर को क्षेत्र कहते हैं और इस को जो जानता है, उसको ज्ञानी लोग क्षेत्रज्ञ नाम से कहते हैं।

।13.3।   हे अर्जुन, समस्त क्षेत्रों में क्षेत्रज्ञ मुझे ही जानो। क्षेत्र और क्षेत्रज्ञ का ज्ञान ही ज्ञान है, ऐसा मेरा मत है ।

।13.4।   वह क्षेत्र जो है, जैसा है, जिन विकारों वाला है और जिससे है तथा वह क्षेत्रज्ञ भी जो है, जिस प्रभाव वाला है, वह सब संक्षेप में मेरे से सुन।

।13.5।   ऋषियों द्वारा विस्तार से और विविध छन्दों में तथा सम्यक् प्रकार से निश्चित किये हुये ब्रह्मसूत्र के पदों द्वारा भी यह गाया गया है ।

।13.6।   पाँच महाभूत, अहंकार, बुद्धि और मूल प्रकृति तथा दस इन्द्रियाँ, एक मन और पाँच इन्द्रियों के विषय ।

।13.7।   इच्छा, द्वेष, सुख, दुःख, स्थूल देह, चेतना और धृति - इस प्रकार विकारों के सहित यह क्षेत्र संक्षेप में कहा गया ।

।13.8।   मान शून्यता (आत्मश्लाघा रहित), दम्भाचरण का अभाव, अहिंसा, क्षमाभाव, सरलता, गुरु की सेवा, बाहर-भीतर की शुद्धि, अन्तःकरण की स्थिरता और मन-इन्द्रियों सहित शरीर का निग्रह ।

।13.9।   इन्द्रियों के विषयों में वैराग्य,अहंकार शून्यता और जन्म, मृत्यु, वृद्धावस्था तथा व्याधियों में दुःखरूप दोषों को बारबार देखना ।

।13.10।   पुत्र, स्त्री, घर आदि में आसक्ति व एकात्मभाव रहित होना और प्रिय और अप्रिय की प्राप्ति में सदा ही चित्त का सम रहना ।

।13.11।   मेरे में अनन्ययोग के द्वारा अव्यभिचारिणी भक्ति का होना, एकान्त स्थान में रहनेका स्वभाव होना और जन समुदाय में प्रीति का न होना ।

।13.12।   अध्यात्मज्ञानमें नित्य निरन्तर रहना, तत्त्वज्ञानके अर्थरूप परमात्मा को देखना, यह तो ज्ञान है और जो इसके विपरीत है वह अज्ञान है ।

।13.13।   जो जानने योग्य है, जिसको जानकर मनुष्य अमरता का अनुभव कर लेता है, उस को मैं अच्छी तरहसे कहूँगा। वह अनादि और परम ब्रह्म है। उसको न सत् और न असत् ही कहते है ।

।13.14।   वह सब जगह हाथ-पैर, सब ओर नेत्र, सिर और मुख तथा सब ओर कान वाला है, वह संसार में सबको व्याप्त करके स्थित है।

।13.15।   सम्पूर्ण इन्द्रियों के विषयों का प्रकाशक है, सम्पूर्ण इन्द्रियों से रहित है, आसक्ति रहित है और सब का भरणपोषण करने वाला है, गुणों से रहित हैं और गुणों का भोक्ता है ।

।13.16।   वे सम्पूर्ण प्राणियों के बाहर भीतर हैं और चर अचर प्राणियों के रूप में भी वे ही हैं, एवं दूर से दूर तथा नजदीक से नजदीक भी वे ही हैं। वे अत्यन्त सूक्ष्म होने से जानने का विषय नहीं हैं।

।13.17।   अविभक्त होते हुए भी सम्पूर्ण प्राणियों में विभक्त प्रतीत होता है। वे जानने योग्य परमात्मा ही प्राणियों का भरण पोषण करने वाले, संहार करने वाले व उत्पन्न करने वाले हैं ।

।13.18।   वह ज्योतियों का भी ज्योति और अन्धकार से अत्यन्त परे कहा गया है। वह ज्ञानस्वरूप, जाननेयोग्य, ज्ञान से प्राप्त करनेयोग्य और सबके हृदय में विराजमान है।

।13.19।   इस प्रकार क्षेत्र, ज्ञान और ज्ञेयको संक्षेप से कहा गया। मेरा भक्त इसको तत्त्व से जानकर मेरे भाव को प्राप्त हो जाता है ।

।13.20।   प्रकृति और पुरुष इन दोनों को ही तुम अनादि जानो, औरविकार और गुण प्रकृति से ही उत्पन्न जानो।

।13.21।   कार्य और कारण के उत्पन्न करने में हेतु प्रकृति कही जाती है और पुरुष सुख दुख के भोक्तापनमें हेतु कहा जाता है ।

।13.22।   प्रकृति में स्थित पुरुष प्रकृति से उत्पन्न गुणों को भोगता है। इन गुणों का संग ही इस के शुभ और अशुभ योनियों में जन्म लेने का कारण है ।

।13.23।   यह देह में परम पुरुष साक्षी,अनुमति देने वाला,पालक, भोक्ता,महेश्वर और परमात्मा कहा जाता है।

।13.24।   इस प्रकार पुरुष और गुणों के सहित प्रकृति को जो मनुष्य जानता है, वह सब प्रकार से बर्ताव करता हुआ भी फिर जन्म नहीं लेता।

।13.25।   कई मनुष्य ध्यान से, कई सांख्य योग के द्वारा और कई कर्मयोग के द्वारा अपने आप से अपने आप में परमात्मा का अनुभव करते हैं।

।13.26।   अन्य लोग जो इस प्रकार न जानते हुए, दूसरों से सुनकर ही उपासना करते हैं, वे सुनने के परायण लोग भी मृत्यु को निसन्देह तर जाते हैं ।

।13.27।   हे अर्जुन, थलचर नभचर, जलचर जितने भी प्राणी पैदा होते हैं, उनको क्षेत्र और क्षेत्रज्ञ के संयोग से उत्पन्न हुए समझो।

।13.28|   जो समस्त नश्वर प्राणियों में परमात्मा को अनश्वर और समरूप से स्थित देखता है, वहीदेखता है ।

|13.29।   सब जगह समरूप से स्थित ईश्वर को समरूप से देखने वाला मनुष्य अपने आप से अपना बुरा नहीं करता, इसलिये वह परमगति पाता है।

।13.30।   जो सम्पूर्ण क्रियाओं को सब प्रकार से प्रकृति के द्वारा ही की जाती हुई देखता है और अपने आपको अकर्ता देखताहै, वही यथार्थ देखता है।

।13.31।   जब साधक प्राणियों के अलगअलग भावों को एक प्रकृति में ही स्थित देखता है और उस प्रकृति से ही उनका विस्तार देखता है, तब वह ब्रह्म को प्राप्त हो जाता है ।

।13.32।   हे अर्जुन, अनादि होने से और निर्गुण होने से यह अविनाशी परमात्मा शरीर में स्थित होने पर भी, न कुछ करता है और न लिप्त होता है ।

।13.33।   जैसे सब जगह व्याप्त आकाश अत्यन्त सूक्ष्म होने से कहीं भी लिप्त नहीं होता, ऐसे ही सब जगह परिपूर्ण आत्मा किसी भी देह में लिप्त नहीं होता।

।13.34।   हे अर्जुन, जैसे एक ही सूर्य सम्पूर्ण संसार को प्रकाशित करता है, ऐसे ही क्षेत्रज्ञ सम्पूर्ण क्षेत्र को प्रकाशित करता है।

।13.35।   इस प्रकार जो ज्ञानरूपी नेत्र से क्षेत्र और क्षेत्रज्ञ के अन्तर को तथा प्रकृति के विकारों से स्वयं को अलग जानते हैं, वे परमात्मा को प्राप्त हो जाते हैं।



ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾ ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬੀ ਅਰਥ 

।13.1।   ਅਰਜੁਨ ਨੇ ਕਿਹਾ - ਹੇ ਕੇਸ਼ਵ,ਮੈਂ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਪੁਰਖ, ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਖੇਤਰਗਿਅ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਜਾਨਣ ਯੋਗ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ।

।13.2।   ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਂਨ ਬੋਲੇ-ਹੇ ਅਰਜੁਨ,ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਖੇਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜੋ ਜਾਣਦਾ ਹੈ,ਉਹਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਲੋਕ ਖੇਤਰਗਿਅ ਕਹਿੰਦੇ ਹਣ ।

।13.3।   ਹੇ ਅਰਜੁਨ,ਕੁਲ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰਗਿਅ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਜਾਣ ।ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਖੇਤਰਗਿਅ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੀ ਗਿਆਨ ਹੈ,ਅਜਿਹਾ ਮੇਰਾ ਮਤ ਹੈ ।

।13.4।   ਉਹ ਖੇਤਰ ਜੋ ਹੈ,ਜੈਸਾ ਹੈ,ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਖੇਤਰਗਿਅ ਵੀ ਜੋ ਹੈ,ਜਿਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲਾ ਹੈ,ਉਹ ਸਭ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਸੁਣ ।

।13.5।   ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਅਤੇ ਵਿਵਿਧ ਛੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਠੀਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਬਰਹਮਸੂਤਰਦੇ ਪਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

।13.6।   ਪੰਜ ਤੱਤ,ਹੈਂਕੜ,ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਮੂਲ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਦਸ ਇੰਦਰੀਆਂ,ਇੱਕ ਮਨ ਅਤੇ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ।

।13.7।   ਇੱਛਾ,ਦਵੇਸ਼,ਸੁਖ,ਦੁੱਖ,ਸਥੂਲ ਦੇਹ,ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਧੀਰਜ-ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਕਾਰਾਂਦੇ ਸਹਿਤ ਇਹ ਖੇਤਰ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ।

।13.8।   ਆਤਮਸ਼ਲਾਘਾ ਰਹਿਤ,ਦੰਭਾਚਰਣ ਰਹਿਤ,ਅਹਿੰਸਾ,ਖਿਮਾਭਾਵ,ਸਰਲਤਾ,ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੇਵਾ,ਬਾਹਰ - ਅੰਦਰ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ,ਅੰਤਕਰਣ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਮਨ - ਇੰਦਰੀਆਂ ਸਹਿਤ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸੰਜਮ ।

।13.9।   ਇੰਦਰੀਆਂਦੇ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੈਰਾਗ, ਹੈਂਕੜ ਦਾ ਨਾਂ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਜਨਮ,ਮੌਤ,ਬੁਢੇਪਾ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੁ:ਖਰੂਪ ਦੋਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਾਰਬਾਰ ਵੇਖਣਾ ।

।13.10।   ਪੁੱਤ,ਇਸਤਰੀ,ਘਰ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਆਸਕਤੀ ਅਤੇ ਏਕਾਤਮਭਾਵ ਰਹਿਤ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਪਸੰਦ ਅਤੇ ਨਾਪਸੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਚਿੱਤ ਦਾ ਬਰਾਬਰ ਰਹਿਨਾ ।

।13.11।   ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਅਤੁੱਟ ਭਗਤੀ ਦਾ ਹੋਣਾ,ਇਕਾਂਤ ਥਾਂ ਤੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਇਕੱਠ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ ।

।13.12।   ਅਧਿਆਤਮ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚਨਿੱਤਨਿਰੰਤਰ ਰਹਿਨਾ,ਤੱਤਵ ਗਿਆਨ ਦੇ ਅਰਥਰੂਪ ਈਸਵਰ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ,ਇਹ ਤਾਂ ਗਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਇਸਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਹੈ ਉਹ ਅਗਿਆਨ ਹੈ ।

।13.13।   ਜੋ ਜਾਣਨ ਲਾਇਕ ਹੈ,ਜਿਸਨੂੰ ਜਾਨ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਅਮਰਤਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ,ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰਾੰ ਨਾਲ ਕਹਾਂਗਾ ।ਉਹ ਅਨਾਦਿ ਅਤੇ ਪਰਮ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ ।ਉਸ ਨੂੰ ਨ ਸਤ ਅਤੇ ਨ ਅਸਤ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਣ ।

।13.14।   ਉਹ ਸਭ ਜਗ੍ਹਾ ਹੱਥ - ਪੈਰ,ਸਭ ਪਾਸੇ ਅੱਖਾਂ,ਸਿਰ ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਅਤੇ ਸਭ ਵੱਲ ਕੰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ,ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਵਿਆਪਤ ਕਰਕੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ।

।13.15।   ਸੰਪੂਰਣ ਇੰਦਰੀਆਂਦੇ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਹੈ,ਸੰਪੂਰਣ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ,ਆਸਕਤੀ ਰਹਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਦਾ ਭਰਣਪੋਸ਼ਣ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਹੈ,ਗੁਣਾਂ ਵਲੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਭੋਕਤਾ ਹੈ ।

।13.16।   ਉਹ ਸੰਪੂਰਣ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂਦੇ ਬਾਹਰ ਅੰਦਰ ਹੈ ਅਤੇ ਚਰ ਅਚਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਹੀ ਹੈ,ਅਤੇ ਦੂਰੋਂ ਦੂਰ ਅਤੇ ਨਜਦੀਕ ਤੋਂ ਨਜਦੀਕ ਵੀ ਉਹ ਹੀ ਹੈ ।ਉਹ ਅਤੀ ਸੂਖਮ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜਾਣਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

।13.17।   ਅਣਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸੰਪੂਰਣ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਉਹ ਜਾਣਨ ਲਾਇਕ ਈਸਵਰ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਣ ਵਾਲਾ,ਸੰਹਾਰ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪੈਦਾ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ।

।13.18।   ਉਹ ਜੋਤੀਯਾਂ ਦੀ ਵੀ ਜੋਤੀ ਅਤੇ ਹਨੇਰੇ ਤੋਂ ਅਤਿਅੰਤ ਪਰੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।ਉਹ ਗਿਆਨਸਰੂਪ,ਜਾਨਨਯੋਗ,ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੇਯੋਗ ਅਤੇ ਸਭਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ ।

।13.19।   ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਖੇਤਰ,ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਜਾਨਣ ਯੋਗ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ।ਮੇਰਾ ਭਗਤ ਇਸਨ੍ਹੂੰ ਤੱਤਵ ਨਾਲ ਜਾਨਕੇ ਮੇਰੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

।13.20।   ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਪੁਰਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਤੂੰ ਅਨਾਦਿ ਜਾਣ,ਅਤੇਵਿਕਾਰ ਅਤੇ ਗੁਣ, ਕੁਦਰਤ ਵਲੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਜਾਣ ।

।13.21।   ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਕਾਰਨਦੇ ਪੈਦਾ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਹੇਤੁ ਕੁਦਰਤ ਕਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਰਖ ਸੁਖ ਦੁੱਖਦੇ ਭੋਕਤਾਪਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

।13.22।   ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪੁਰਖ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਭੋਗਦਾ ਹੈ ।ਇਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਹੀ ਇਸਦੇ ਚੰਗੀ ਅਤੇ ਬੁਰੀ ਯੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ।

।13.23।   ਇਹ ਦੇਹ ਵਿੱਚ ਪਰਮ ਪੁਰਖ, ਗਵਾਹ, ਇਜਾਜਤਦੇਣ ਵਾਲਾ, ਪਾਲਕ,ਭੋਕਤਾ, ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਈਸਵਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

।13.24।   ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੁਰਖ ਅਤੇ ਗੁਣਾਂਦੇ ਸਹਿਤ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਜਾਣਦਾ ਹੈ,ਉਹ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਵਰਤਾਓ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਫਿਰ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ।

।13.25।   ਕਈ ਮਨੁੱਖ ਧਿਆਨ ਨਾਲ,ਕਈ ਸਾਂਖਇ ਯੋਗਨਾਲ ਅਤੇ ਕਈ ਕਰਮਯੋਗਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ,ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਈਸਵਰ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਣ ।

।13.26।   ਹੋਰ ਲੋਕ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ,ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਉਪਾਸਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ,ਉਹ ਲੋਕ ਵੀ ਸੁਣਨਦੀ ਮਨੋਵਿਰਤੀ ਹੋਣ ਸਦਕਾਂ,ਮੌਤ ਤੋਂ ਨਿਸੰਦੇਹ ਤਰ ਜਾਂਦੇ ਹਣ ।

।13.27।   ਹੇ ਅਰਜੁਨ,ਜਮੀਨ,ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਖੇਤਰਗਿਅਦੇ ਸੰਜੋਗ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਮੱਝ ।

।13.28|   ਜੋ ਸਾਰੇ ਨਸ਼ਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਈਸਵਰ ਨੂੰ ਅਟਲ ਅਤੇ ਸਮਰੂਪਵੇਖਦਾ ਹੈ,ਉਹੀਵੇਖਦਾ ਹੈ ।

|13.29।   ਸਭ ਜਗ੍ਹਾ ਸਮਰੂਪ ਸਥਿਤ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਸਮਰੂਪ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇਆਪ, ਆਪਣਾ ਭੈੜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ,ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪਰਮਗਤੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

।13.30।   ਜੋ ਸੰਪੂਰਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਕਰਤਾ ਵੇਖਦਾਹੈ,ਉਹੀ ਅਸਲ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ।

।13.31।   ਜਦੋਂ ਸਾਧਕ ਪ੍ਰਾਣੀਯਾਂ ਦੇ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਭਾਵਾਂ ਨੂਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ,ਤੱਦ ਉਹ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

।13.32।   ਹੇ ਅਰਜੁਨ,ਬ੍ਰਹਮ ਹੋਣ ਨਾਲ ਅਤੇ ਨਿਰਗੁਣ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇਹ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਈਸਵਰ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ,ਨਾਂ ਕੁੱਝ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਂ ਲਿਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

।13.33।   ਜਿਵੇਂ ਸਭ ਜਗ੍ਹਾ ਫੈਲਿਆ ਅਕਾਸ਼, ਅਤਿਅੰਤ ਸੂਖਮ ਹੋਣ ਤੇ, ਕਿਤੇ ਵੀ ਲਿਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ,ਇੰਜ ਹੀ ਸਭ ਜਗ੍ਹਾ ਪਰਿਪੂਰਣ ਆਤਮਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਹ ਵਿੱਚ ਲਿਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

।13.34।   ਹੇ ਅਰਜੁਨ,ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਹੀ ਸੂਰਜ ਸੰਪੂਰਣ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ,ਇੰਜ ਹੀ ਖੇਤਰਗਿਅ ਸੰਪੂਰਣ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

।13.35।   ਇਸ ਤਰਾੰ ਜੋ ਗਿਆਨਰੂਪੀ ਨੇਤਰ ਨਾਲ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਖੇਤਰਗਿਅਦੇ ਫਰਕ ਨੂੰ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤਦੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਜਾਣਦੇ ਹਨ,ਉਹ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਣ ।


English Translation of Chapter 13 without Verses 

।13.1।   Arjuna said: O Krishna, I wish to know about nature, the enjoyer, and the field and the knower of the field, and of knowledge and the object of knowledge.

।13.2।   The Krishna said, O Arjuna, This body is called the Field. He who knows it is called the Filed-knower, by those who know this.

।13.3।   O Arjuna,know Me as the Field-Knower in all Fields, The knowledge of the Field and its knower is, in My view, the true knowledge.

।13.4।   Listen from me in brief, What the Field is, how it is, what are its various forms, from what it arises. Also listen about the Field-knower, who he is and what are his powers.

।13.5।   It has been sung by seers in various ways, in various distinctive hymns, and also in the well-reasoned and conclusive words of the Brahma-sutras.

।13.6।   Five great elements, egoism, intellect, and also the Unmanifested Nature, the ten senses and one (mind), and the five objects of the senses.

।13.7।   Desire, hatred, pleasure, pain, the aggregate (the body), life symptoms and fortitude, the field has thus been briefly described including its defects.

।13.8।   Absence of pride, humility, non-injury, forgiveness, simplicity, service of the teacher, purity of mind and body, steadfastness, self-restraint.

।13.9।   Indifference to the objects of the senses, absence of egoism, pondering over evils of birth, death, old age and sickness.

।13.10।   Non-attachment, absence of fondness with children, wife and home and constant equal-mindedness on attainment of desirable and undesirable.

।13.11।   An unswerving devotion towards Me, with the Yoga of non-difference; resorting to solitary place; distaste for a crowd of people.

।13.12।   Steadfastness in the knowledge of the Self, contemplation on the real goal of the knowledge is spoken of as Knowledge. Other than this is ignorance.

।13.13।   I shall describe that which is to be known, by knowing which one attains freedom from death: beginningless is the Supreme Brahman; It is said to be neither existent nor non-existent.

।13.14।   That has hands, feet, eyes, heads and mouths everywhere, which has ears everywhere, exists by pervading everything in the universe.

।13.15।   It causes all the sense-qualities to shine; It is without any sense-organ, unattached, yet supporting the whole mankind; It is free from the modes of nature, yet he is master of all the qualities of nature.

।13.16।   He is without and within every being and is unmoving and moving too, he is farthest as well as nearest, due to His subtle nature, He is incomprehensible.

।13.17।   And the Knowable, though undivided, appears to be existing as divided in all beings, and He is the sustainer of all beings as also the devourer and originator.

।13.18।   The light of all lights, is said to be beyond darkness. He is known to be knowledge, first to be known and is to be attained by knowledge. He is present in the heart of all.

।13.19।   Thus the field, as well as knowledge and the knowable have been briefly stated. My devotee, knowing this, attain My state of Being.

।13.20।   Know nature and the self to be beginningless. All transformations and the modes of matter are products of nature.

।13.21।   Nature is said to be the basis of all material causes and effects, whereas the living entity is the basis of the experience of sufferings and enjoyments.

।13.22।   Soul is situated in Nature, experiences the qualities born of Nature. Contact with the qualities is the cause of its births in good and evil wombs.

।13.23।   The Supreme Soul in this body is also called the spectator, the permitter, the supporter, the enjoyer, the great Lord and the Supreme Self.

।13.24।   So those, who know the nature along with its qualities and the super soul, does not take birth again, even if they live and behave like any other person.

।13.25।   Some by meditation behold the Supreme in the self by the self, others by the Yoga of knowledge, and still others by the Yoga of action.

।13.26।   Others, who do not know this, and worship after listening from others, those devoted to hearing also overcome and pass beyond death.

।13.27।   O Arjuna, All the living beings that take birth on earth, water and sky, know that to be from the association of the field and the Knower of the field.

।13.28|   He sees: who sees the supreme Lord as existing equally in all beings, and as the Imperishable among the perishable.

|13.29।   Whosoever, perceiving the Lord as abiding in all alike, does not harm the Self by the Self, he attains the Supreme Goal.

।13.30।   He sees: who sees that all actions are performed by Nature alone and that the Self is actionless.

।13.31।   When one realizes that the state of diversity of living things is rooted in the One, and that their manifestation is also from That, then one becomes identified with Brahman.

।13.32।   O Arjuna, Being without beginning and devoid of qualities of nature, the Supreme Self, imperishable, though dwelling in the body, neither acts nor is tainted.

।13.33।   The sky, due to its subtle nature, does not mix with anything, although it is all-pervading. Similarly, the soul being all-pervading does not mix with the body.

।13.34।   O Arjuna, As the single sun illumines this whole world, similarly, the Knower of the field illumines the whole field.

।13.35।   Those who see with eyes of knowledge the difference between the body and the knower of the body, and also know the liberation from bondage of nature, attain to the supreme goal.


ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायांयोगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः॥13.1-13.35॥

Completed by 1st March, 2016 (35 days)

किसी भी त्रुटि को सुधारने के लिए, सुझाव, जिज्ञासा, प्रतिक्रिया, टिप्पणी, आलोचना आदि deep108@yahoo.com पर ई-मेल करें।
Please send email to deep108@yahoo.com for Any corrections, discussion, doubts, suggestions, comments and feedback.
ਗਲਤੀ ਸੁਧਾਰਣ ਲਈ, ਆਲੋਚਨਾ, ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਯਾ, ਟਿੱਪਣੀ, ਸੁਝਾਵ ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਾ ਆਦਿ ਲਈ deep108@yahoo.com ਤੇ ਈ-ਮੇਲ ਕਰੋ।