अध्याय दस / Chapter Ten
बिना श्लोक केवल हिंदी अर्थ
।10.1। श्री भगवान् बोले - हे अर्जुन मेरे परम वचन को तुम फिर सुनो, जिसे मैं तुम्हें अपना प्रिय मानकर, तुम्हारे हित की कामना से कहूँगा |
।10.2। मेरी उत्पत्ति को न देवता जानते हैं और न महर्षि क्योंकि मैं सब प्रकार से देवताओं और महर्षियों का आदि हूँ |
।10.3। जो मुझको अजन्मा, अनादि और लोकों का महान् ईश्र्वर, ऐसे तत्त्व से जानता है, वह मोहरहित मनुष्य सम्पूर्ण पापों से मुक्त हो जाता है |
।10.4। बुद्धि, ज्ञान, असम्मोह, क्षमा, सत्य, इंद्रियों को वश में करना, अन्तःकरण वश में करना, सुख, दुःख, उत्पत्ति-प्रलय, भय और अभय तथा |
।10.5। अहिंसा, समता, सन्तोष, तप, दान, कीर्ति और अपकीर्ति, ऐसे ये प्राणियों के अलग अलग भाव मुझसे ही होते हैं |
।10.6। सात महर्षि और उनसे भी पहले चार सनकादि तथा मनु - ये मेरे मन से पैदा हुए हैं, जिन से संसार में यह प्रजा है |
।10.7। जो पुरुष मेरे इस विभूति योग को तत्त्व से जानता है, वह अविचल योग द्वारा युक्त हो जाता है, इसमें संशय नहीं है |
।10.8। मैं ही संपूर्ण जगत् की उत्पत्ति का कारण हूँ और मुझसे ही सब सम्भव हो रहा है, ऐसा मानकर प्रीतिसहित बुद्धिमान् भक्त मुझे भजते हैं |
।10.9। मुझ में चित्त वाले और मुझ में प्राण अर्पित करने वाले, सदैव परस्पर मेरी चर्चा व कथन करते हुए, सन्तुष्ट होते हैं और रमते हैं |
।10.10। उन निरन्तर मेरे में लगे हुए और प्रेमपूर्वक मेरा भजन करने वाले को मैं बुद्धियोग देता हूँ, जिससे उनको मेरी प्राप्ति हो जाती है |
।10.11। उन पर अनुग्रह करने के लिए उनके अंतःकरण में स्थित हुआ मैं उनके अज्ञानमय अंधकार को प्रकाशमय ज्ञानरूप दीपक से नष्ट कर देता हूँ |
।10.12। आप परम ब्रह्म, परम धाम और परम पवित्र हैं, क्योंकि आप सनातन, दिव्य पुरुष, आदिदेव, अजन्मा और सर्वव्यापी हैं |
।10.13। वैसे ही देवर्षि नारद, असित, देवल, व्यास और सब ऋषि कहते हैं और आप भी कहते हैं |
।10.14। हे केशव, जो भी मुझे आप कहते हैं, इस सबको मैं सत्य मानता हूँ। हे भगवन्, आपके स्वरूप को न तो दानव जानते हैं और न देवता |
।10.15। हे पुरुषोत्तम, भूतों को उत्पन्न करने वाले, प्राणियों के ईश्र्वर, देवों के देव, जगत् के स्वामी, आप स्वयं ही अपने आप को जानते हैं |
।10.16। आप ही अपनी दिव्य विभूतियों को संपूर्णता से कहने में समर्थ हैं, जिन विभूतियों द्वारा आप इन सब लोकों को व्याप्त करते हैं |
।10.17। हे योगेश्वर - मैं किस प्रकार निरन्तर ध्यान करता हुआ आपको जानूँ, हे भगवन्, आप का किन किन भावों से चिन्तन करूँ |
।10.18। हे जनार्दन, आप अपने योग को और विभूतियों को विस्तार से फिर कहिये क्योंकि आपके अमृतमय वचन सुनते मेरी तृप्ति नहीं हो रही है |
।10.19। श्री भगवान् बोले - हाँ। मैं अपनी प्रधान दिव्य विभूतियों को तेरे लिये कहूँगा क्योंकि हे कुरुश्रेष्ठ, इन के विस्तार का अन्त नहीं है |
।10.20। हे अर्जुन, प्राणियोंके आदि, मध्य तथा अन्त में भी मैं ही हूँ और प्राणियों के अन्तःकरण में आत्मरूप से भी मैं ही स्थित हूँ |
।10.21। मैं आदित्यों में विष्णु और ज्योतियों में किरणों वाला सूर्य हूँ, मैं वायुओं में मरीचि हूँ और नक्षत्रों में चन्द्रमा हूँ |
।10.22। मैं वेदों में सामवेद हूँ, देवताओं में इन्द्र हूँ, इन्द्रियों में मन हूँ और प्राणियों में चेतना हूँ |
।10.23। रुद्रों में शंकर और यक्ष राक्षसों में कुबेर मैं हूँ, वसुओं में अग्नि और शिखरों में मेरु पर्वत मैं हूँ |
।10.24। हे अर्जुन, पुरोहितों में मुख्य बृहस्पति को मुझे जानो। सेनापतियों में स्कन्द और जलाशयों में समुद्र मैं हूँ |
।10.25। मैं महर्षियों में भृगु और शब्दों में एक अक्षर अर्थात् ओंकार हूँ। यज्ञों में जपयज्ञ और स्थिर रहने वालों में हिमालय हूँ |
।10.26। मैं सब वृक्षों में पीपल, देवर्षियों में नारद, गन्धर्वों में चित्ररथ और सिद्धों में कपिल मुनि हूँ |
।10.27। घोड़ों में अमृत के साथ उत्पन्न हुआ उच्चैःश्रवा, हाथियों में ऐरावत और मनुष्यों में राजा मुझको जान |
।10.28। मैं शस्त्रों में वज्र और गौओं में कामधेनु हूँ। सन्तान उत्पत्ति हेतु कामदेव हूँ और सर्पों में वासुकि हूँ |
।10.29। मैं नागों में शेषनाग और जलचरों में वरुण हूँ और पितरों में अर्यमा तथा शासन करने वालों में यमराज मैं हूँ |
।10.30। मैं दैत्यों में प्रह्लाद और गणना करने वालों का समय हूँ तथा पशुओं में सिंह और पक्षियों में गरुड़ हूँ |
।10.31। मैं पवित्र करने वालों में वायु और शस्त्रधारियों में राम हूँ तथा मत्स्यों में मगर हूँ और नदियों में गंगा हूँ |
।10.32। हे अर्जुन! सृष्टियों का आदि, अंत तथा मध्य भी मैं ही हूँ। मैं विद्याओं में अध्यात्मविद्या और परस्पर विवाद करने वालों का वाद (निर्णय के लिए किया जाने वाला तर्क) हूँ |
।10.33। मैं अक्षरों में अकार हूँ और समासों में द्वंद्व हूँ। काल का भी महाकाल तथा सब ओर मुखवाला, सबका कर्मफल दाता भी मैं ही हूँ |
।10.34। मैं सर्वभक्षक मृत्यु और भविष्य में होने वालों की उत्पत्ति का कारण हूँ स्त्रियों में कीर्ति, श्री, वाणी, स्मरण शक्ति, उत्तम बुद्धि, धैर्य और क्षमा हूँ |
।10.35। गायन योग्य श्रुतियों में मैं बृहत्साम और छंदों में गायत्री छंद हूँ तथा महीनों में मार्गशीर्ष और ऋतुओं में वसंत मैं हूँ |
।10.36। छल करने वालों में जूआ और तेजस्वियों में तेज मैं हूँ। मैं विजय हूँ, मैं उद्यमशीलता हूँ और सात्त्विक मनुष्यों का सात्त्विक भाव मैं हूँ |
।10.37। मैं वृष्णियों (यादवों) में वासुदेव हूँ और पाण्डवों में अर्जुन, मैं मुनियों में व्यास और कवियों में उशना कवि हूँ |
।10.38। दमन करने वालों में दण्डनीति और विजय चाहने वालों में नीति मैं हूँ। गोपनीय भावों में मौन और ज्ञान वानों में ज्ञान मैं हूँ |
।10.39। हे अर्जुन, सम्पूर्ण प्राणियों का जो बीज है, वह मैं ही हूँ क्योंकि मेरे बिना कोई भी चर अचर प्राणी नहीं है |
।10.40। हे अर्जुन, मेरी दिव्य विभूतियों का अन्त नहीं है। मैंने विभूतियों का विस्तार केवल संक्षेप से कहा है |
।10.41। जो-जो भी ऐश्वर्य युक्त, कांतियुक्त और शक्तियुक्त वस्तु है, उस को मेरे तेज के अंश से ही उत्पन्न जानो |
।10.42। अथवा हे अर्जुन! इस बहुत जानने से तेरा क्या है। मैं इस संपूर्ण जगत् को एक अंश मात्र से धारण करके स्थित हूँ |
ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾ ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬੀ ਅਰਥ
।10.1। ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਂਨ ਬੋਲੇ - ਹੇ ਅਰਜੁਨ ਮੇਰੇ ਪਰਮ ਵਚਨ ਨੂੰ ਤੂੰ ਫਿਰ ਸੁਣ, ਜਿਨੂੰ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਿਆਰਾ ਮੰਨ ਕੇ, ਤੇਰੇ ਹਿੱਤ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਨਾਲ ਕਹਾਂਗਾ |
।10.2। ਮੇਰੀ ਉਤਪੱਤੀ ਨੂੰ ਨਾਂ ਦੇਵਤਾ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਂ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਮਹਾ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਆਦਿ ਹਾਂ |
।10.3। ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਅਜਨਮਾ, ਅਨਾਦਿ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮਹਾਨ ਈਸ਼ਵਰ, ਅਜਿਹੇ ਤੱਤਵ ਤੋਂ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੋਹਰਹਿਤ ਮਨੁੱਖ ਸੰਪੂਰਣ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |
।10.4। ਬੁੱਧੀ, ਗਿਆਨ, ਸੰਮੋਹ ਨਾਂ ਹੋਣਾ, ਮਾਫੀ, ਸੱਚ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਸ ਵਿੱਚ ਕਰਣਾ, ਮਨ ਵਸ ਵਿੱਚ ਕਰਣਾ, ਸੁਖ, ਦੁੱਖ, ਉਤਪੱਤੀ - ਪਰਲੋ, ਡਰ ਅਤੇ ਨਿਡਰਤਾ ਅਤੇ |
।10.5। ਅਹਿੰਸਾ, ਸਮਤਾ, ਸੰਤੋਸ਼, ਤਪ, ਦਾਨ, ਕੀਰਤੀ ਅਤੇ ਅਪਜਸ, ਇਹ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਵ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ |
।10.6। ਸੱਤ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਰ ਸਨਕਾਦਿ ਅਤੇ ਮਨੂ - ਇਹ ਮੇਰੇ ਮਨ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਜਾ ਹੈ |
।10.7। ਜੋ ਪੁਰਖ ਮੇਰੇ ਇਸ ਵਿਭੂਤੀ ਯੋਗ ਨੂੰ ਤੱਤਵ ਤੋਂ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਚਲ ਯੋਗ ਨਾਲ ਯੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ |
।10.8। ਮੈਂ ਹੀ ਸੰਪੂਰਣ ਜਗਤ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਹੀ ਸਭ ਸੰਭਵ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਮੰਨ ਕੇ ਪ੍ਰੀਤੀ ਸਹਿਤ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਭਗਤ ਮੈਨੂੰ ਭਜਦੇ ਹਨ |
।10.9। ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਣ ਅਰਪਿਤ ਕਰਣ ਵਾਲੇ, ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਚਰਚਾ ਅਤੇ ਕਥਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ |
।10.10। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਰੰਤਰ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮਪੂਰਵਕ ਮੇਰਾ ਭਜਨ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਬੁੱਧੀਯੋਗ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ |
।10.11। ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਹਕਰਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਗਿਆਨ ਰੂਪ ਅੰਧਕਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗਿਆਨਰੂਪ ਦੀਵੇ ਨਾਲ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ |
।10.12। ਤੁਸੀ ਪਰਮ ਬ੍ਰਹਮਾ, ਪਰਮ ਧਾਮ ਅਤੇ ਪਰਮ ਪਵਿਤਰ ਹੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀ ਸਨਾਤਨ, ਦਿਵਯ ਪੁਰਖ, ਆਦਿਦੇਵ, ਅਜਨਮਾ ਅਤੇ ਸਰਵਵਿਆਪੀ ਹੋ |
।10.13। ਉਂਜ ਹੀ ਦੇਵਰਿਸ਼ੀ ਨਾਰਦ, ਅਸਿਤ, ਦੇਵਲ, ਵਿਆਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਬ ਰਿਸ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੁਸੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ |
।10.14। ਹੇ ਕੇਸ਼ਵ, ਜੋ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਤੁਸੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਇਸ ਸਾਰੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸੱਚ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ । ਹੇ ਭਗਵਾਨ, ਤੁਹਾਡੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਨਾਂ ਦਾਨਵ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਂ ਦੇਵਤਾ |
।10.15। ਹੇ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ, ਭੂਤਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਣ ਵਾਲੇ, ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਈਸ਼ਵਰ, ਦੇਵਾਂ ਦੇ ਦੇਵ, ਜਗਤ ਦੇ ਸਵਾਮੀ, ਤੁਸੀ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋ |
।10.16। ਤੁਸੀ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਵਿਭੂਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਨਾਲ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਹੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਭੂਤੀਆਂ ਨਾਲ ਤੁਸੀ ਇੰਨਾ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਤ ਕਰਦੇ ਹੋ |
।10.17। ਹੇ ਯੋਗੇਸ਼ਵਰ - ਮੈਂ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਿਰੰਤਰ ਧਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣਾਂ, ਹੇ ਭਗਵਾਨ, ਤੁਹਾਡਾ ਕਿਸ ਕਿਸ ਭਾਵ ਨਾਲ ਚਿੰਤਨ ਕਰਾਂ |
।10.18। ਹੇ ਭਗਵਾਨ, ਤੁਸੀ ਆਪਣੇ ਯੋਗ ਨੂੰ ਅਤੇ ਵਿਭੂਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਫਿਰ ਕਹੋ ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਅਮ੍ਰਤ ਵਰਗੇ ਵਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ |
।10.19। ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਂਨ ਬੋਲੇ - ਹਾਂ । ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੁੰਦਰ ਵਿਭੂਤੀਆਂ ਤੇਰੇ ਲਈ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਹੇ ਅਰਜੁਨ, ਇਸ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ |
।10.20। ਹੇ ਅਰਜੁਨ, ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਆਦਿ, ਵਿਚਕਾਰ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਤਮਰੂਪ ਨਾਲ ਵੀ ਮੈਂ ਹੀ ਸਥਿਤ ਹਾਂ |
।10.21। ਮੈਂ ਆਦਿਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਜੋਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਨਾਂ ਵਾਲਾ ਸੂਰਜ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਹਵਾਂਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਰੀਚੀ ਅਤੇ ਨਕਸ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਮਾ ਹਾਂ |
।10.22। ਮੈਂ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਵੇਦ ਹਾਂ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰ ਹਾਂ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਨ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨਾ ਹਾਂ |
।10.23। ਰੁਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਕਰ ਅਤੇ ਯਕਸ਼ ਰਾਕਸ਼ਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਬੇਰ ਮੈਂ ਹਾਂ, ਵਸੁਆਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਅਤੇ ਸ਼ਿਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੁ ਪਹਾੜ ਮੈਂ ਹਾਂ |
।10.24। ਹੇ ਅਰਜੁਨ, ਪੁਰੋਹਿਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣ । ਸੇਨਾਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਕੰਦ ਅਤੇ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਮੈਂ ਹਾਂ |
।10.25। ਮੈਂ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭ੍ਰਿਗੁ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੱਖਰ ਅਰਥਾਤ ਓਂਕਾਰ ਹਾਂ । ਯੱਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜਪ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਾ ਹਾਂ |
।10.26। ਮੈਂ ਸਭ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿੱਪਲ, ਦੇਵਰਿਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾਰਦ, ਗੰਧਰਵਾਂ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਰਥ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕਪਿਲ ਮੁਨੀ ਹਾਂ |
।10.27। ਘੋੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਉੱਚੈ:ਸ਼ਰਵਾ, ਹਾਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਐਰਾਵਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਮੈਨੂੰ ਜਾਨ |
।10.28। ਮੈਂ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਜਰ ਅਤੇ ਗਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਮਧੇਨੁ ਹਾਂ। ਔਲਾਦ ਉਤਪੱਤੀ ਹੇਤੁ ਕਾਮਦੇਵ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਸੂਕੀ ਹਾਂ |
।10.29। ਮੈਂ ਨਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ ਅਤੇ ਜਲਚਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰੁਣ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪਿਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਰਿਅਮਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਯਮਰਾਜ ਮੈਂ ਹਾਂ |
।10.30। ਮੈਂ ਦੈਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਹਲਾਦ ਅਤੇ ਗਿਣਤੀ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਸਮਾਂ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੁਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰੁੜ ਹਾਂ |
।10.31। ਮੈਂ ਪਵਿਤਰ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਧਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਮ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਗਰ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਹਾਂ |
।10.32। ਹੇ ਅਰਜੁਨ ! ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਦਾ ਆਦਿ, ਅੰਤ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੀ ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਵਾਦ (ਫ਼ੈਸਲੇ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਦਲੀਲ਼) ਹਾਂ |
।10.33। ਮੈਂ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਰ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਦਵੰਦਵ ਹਾਂ । ਕਾਲ ਦਾ ਵੀ ਮਹਾਕਾਲ ਅਤੇ ਸਭ ਵੱਲ ਮੁਖਵਾਲਾ, ਸੱਬ ਦਾ ਕਰਮਫਲ ਦਾ ਦਾਤਾ ਵੀ ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ |
।10.34। ਮੈਂ ਸਰਵ ਭਕਸ਼ੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹਾਂ ਤੀਵੀਂਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀਰਤੀ, ਸ਼੍ਰੀ, ਬਾਣੀ, ਸਿਮਰਨ ਸ਼ਕਤੀ, ਉੱਤਮ ਬੁੱਧੀ, ਸਬਰ ਅਤੇ ਮਾਫੀ ਹਾਂ |
।10.35। ਗਾਉਨ ਲਾਇਕ ਸ਼ਰੁਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਬ੍ਰਹਿਤਸਾਮ ਅਤੇ ਛੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਇਤਰੀ ਛੰਦ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਗਸ਼ੀਰਸ਼ ਅਤੇ ਰਿਤੁਆਂ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤ ਮੈਂ ਹਾਂ |
।10.36। ਛਲ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੂਆ ਅਤੇ ਤੇਜਸਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ ਮੈਂ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਫਤਹਿ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਉਦੱਮਸ਼ੀਲ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਤਵਿਕ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸਾਤਵਿਕ ਭਾਵ ਮੈਂ ਹਾਂ |
।10.37। ਮੈਂ ਵ੍ਰਿਸ਼ਣੀਆਂ (ਯਾਦਵਾਂ) ਵਿੱਚ ਵਾਸੁਦੇਵ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਰਜੁਨ, ਮੈਂ ਮੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਸ ਅਤੇ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ਼ਨਾ ਕਵੀ ਹਾਂ |
।10.38। ਦਮਨ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੰਡਨੀਤੀ ਅਤੇ ਫਤਹਿ ਲੋਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਨੀਤੀ ਹਾਂ । ਗੁਪਤ ਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਚੁੱਪ ਅਤੇ ਗਿਆਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਮੈਂ ਹਾਂ |
।10.39। ਹੇ ਅਰਜੁਨ, ਸੰਪੂਰਣ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਜੋ ਬੀਜ ਹੈ, ਉਹ ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਚਰ ਅਚਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੈ |
।10.40। ਹੇ ਅਰਜੁਨ, ਮੇਰੀ ਸੁੰਦਰ ਵਿਭੂਤੀਆਂ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਮੈਂ ਵਿਭੂਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੇਵਲ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ |
।10.41। ਜੋ - ਜੋ ਵੀ ਐਸ਼ਵਰਿਆ ਵਾਲੀ, ਕਾਂਤੀ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤੇਜ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਜਾਨ |
।10.42। ਅਤੇ ਹੇ ਅਰਜੁਨ ! ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਜਾਣ ਕੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਮੈਂ ਇਸ ਸੰਪੂਰਣ ਜਗਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਅੰਸ਼ ਨਾਲ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਸਥਿਤ ਹਾਂ |
English Translation of Chapter 10 without Verses
।10.1। Krishna said: O Arjuna, Listen again, Because you are My dear friend, for your benefit I shall speak to you further, giving you the ultimate knowledge.
।10.2। Neither the demigods, nor the great seers know My origin. For, I am the first, in every respect, among the gods and great seers.
।10.3। He who knows Me as unborn and without a beginning and the great Lord of the worlds - he among the mortals is undeluded and is released from every sin.
।10.4। Intelligence, knowledge, freedom from doubt and delusion, forgiveness, truthfulness, control of the senses, control of the mind, happiness and distress, birth, death, fear, fearlessness and-
।10.5। Non-violence, equality,satisfaction, austerity, charity, fame and infamy, these different qualities of beings arise from Me alone.
।10.6। The seven great sages and before them the four other great sages and the Manus come from Me, born from My mind, and all beings descend from them.
।10.7। One who is factually convinced of this majestic power of Mine engages in unalloyed devotional service; of this there is no doubt.
।10.8। I am the source of all worlds. Everything emanates from Me. The wise who know this engage in My devotional service with all their hearts.
।10.9। With their mind and their life wholly absorbed in Me, enlightening each other and ever speaking of Me, they are satisfied and delighted.
।10.10। To them who are ever steadfast, worshipping Me with love, I lovingly grant that mental disposition by which they come to Me.
।10.11। Out of mere compassion for them, I, dwelling within their Self, destroy the darkness born of ignorance by the luminous lamp of knowledge.
।10.12। You are the Supreme Personality of Godhead, the ultimate abode, the purest. You are the eternal, transcendental, original person, the unborn and all pervading.
।10.13। All the great sages such as Närada, Asita, Devala and Vyäsa confirm this truth about You, and now You Yourself are declaring it to me.
।10.14। O Keshava, I totally accept as truth all that You have told me. Neither the demigods nor the demons can understand Your personality.
।10.15। You alone know Yourself by Your own, O Supreme Person, origin of all, Lord of all beings, God of gods, Lord of the universe.
।10.16। You are the only one capable to describe Your divine manifestations by which You pervade all these worlds.
।10.17। O supreme Yogi, how shall I constantly think of You, and how shall I know You, O God, In what various forms are You to be remembered.
।10.18। O Janardana, narrate to me again Your own yoga and manifestations elaborately, I don't feel contended in hearing Your nectar like words.
।10.19। Krishna said: Yes, I will tell you of My prominent splendorous manifestations, because, O Arjuna, the details are limitless.
।10.20। O Arjuna, I am the Self, seated in the hearts of all living entities. I am the beginning, the middle and the end of all.
।10.21। Of the Ädityas I am Vishnu, of lights I am the radiant sun, of the Maruts Iam Marichi, and among the stars I am the moon.
।10.22। Of the Vedas I am the Sama Veda; of the demigods I am Indra; of the senses I am the mind; and in living beings I am the consciousness.
।10.23। Of all the Rudras I am Lord Shiva, of the Yakshas and Rakshasas I am the Lord of wealth (Kubera), of the Vasus I am fire, and of mountains I am Meru.
।10.24। O Arjuna, of priests, know Me to be the chief, Brihaspati. Of generals I am Skanda, and of water-bodies I am the ocean.
।10.25। Of the great sages I am Bharigu; of vibrations I am the single-syllable Om. Of sacrifices I am the chanting, and of immovable things I am the Himalayas.
।10.26। Of all trees I am the banyan tree, and of the divine sages I am Narada. Of the Gandharvas I am Chitraratha, and among perfected beings I am the sage Kapila.
।10.27। Of horses know Me to be Ucchaishrava, born during the churning of the ocean for nectar. Of elephants I am Airavata, and among men I am the King.
।10.28। Of weapons I am the Vajra (thunderbolt); among cows I am the Kamadhenu. Of causes for procreation I am Kandarpa, and of serpents I am Vasuki.
।10.29। Of the Nagas I am Ananta, and among aquatics I am Varuna. Of departed ancestors I am Aryama, and among the dispensers of law I am Yama.
।10.30। Among the Daitya demons I am Prahlada, among reckoners I am time, among animals I am the lion, and among birds I am Garuda.
।10.31। Of purifiers I am the wind, of the wielders of weapons I am Rama, of fishes I am the Crocodile, and of flowing rivers I am the Ganges.
।10.32। O Arjuna, of all creations I am the beginning and the end and also the middle. Of all sciences I am the spiritual science of the self, and Of those who argue, I am the fair reasoning.
।10.33। Of letters I am the letter A, and among compound words I am the dual compound. I am also inexhaustible time, dispenser of fruits of actions and having faces in all directions.
।10.34। I am all-devouring death, and I am the reason for the origin of all that is yet to be. Among women I am fame, fortune, fine speech, memory, intelligence, steadfastness and patience.
।10.35। Of the hymns in the Sama Veda I am the Brihat-sama, and of poetry I am the Gayatri. Of months I am November-December (Margshirsha), and of seasons I am spring.
।10.36। I am also the gambling of cheats, and of the splendid I am the splendor. I am victory, I am effort, and I am the goodness of the good people.
।10.37। Of Vrishnis I am Vasudeva, and of the Pandavas I am Arjuna. Of the sages I am Vyasa, and among great thinkers I am Ushana.
।10.38। Of those that punish, I am the principle of punishment. Of these that seek victory, I am policy. Of secret things I am silence, and of the wise I am the wisdom.
।10.39। O Arjuna, I am the generating seed of all existences. There is no being—moving or nonmoving—that can exist without Me.
।10.40। O Arjuna, there is no end to My divine manifestations. I have spoken only a brief of My infinite manifestations.
।10.41। Whatever being there is glorious, prosperous or powerful, know that to be a manifestation of My splendour.
।10.42। But Arjuna, what need is there for all this detailed knowledge, With a single fragment of Myself I pervade and support this entire universe.
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायांयोगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः ॥10.1-10.42॥
Completed by 12th November, 2015 (42 days)
किसी भी त्रुटि को सुधारने के लिए, सुझाव, जिज्ञासा, प्रतिक्रिया, टिप्पणी, आलोचना आदि deep108@yahoo.com पर ई-मेल करें।
Please send email to deep108@yahoo.com for Any corrections, discussion, doubts, suggestions, comments and feedback.
ਗਲਤੀ ਸੁਧਾਰਣ ਲਈ, ਆਲੋਚਨਾ, ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਯਾ, ਟਿੱਪਣੀ, ਸੁਝਾਵ ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਾ ਆਦਿ ਲਈ deep108@yahoo.com ਤੇ ਈ-ਮੇਲ ਕਰੋ।
