अध्याय पन्हद्रह / Chapter Fifteen
बिना श्लोक केवल हिंदी अर्थ
।15.1। श्री भगवान् बोले - ऊपर की ओर मूल तथा नीचे की ओर शाखा वाले जिस पीपल वृक्ष को अविनाशी कहते हैं और छन्द जिसके पत्ते हैं, उस वृक्ष को जो जानता है, वह वेदों को जानता है।
।15.2। उस संसार वृक्ष की गुणों के द्वारा बढ़ी हुई तथा विषयरूप कोंपलों वाली शाखाएँ नीचे और ऊपर फैली हुई हैं। मनुष्य लोक में कर्मों के अनुसार बाँधने वाली जङेनीचे भी व्याप्त हो रही हैं।
।15.3। इस का जैसा रूप है, वैसा यहाँमिलता नहीं क्योंकि इसका न तो आदि है, न अन्त है और न स्थिति ही है। इसलिये इस दृढ़ मूलों वाले पीपल वृक्ष को दृढ़ असङ्गतारूप शस्त्रके द्वारा काटकर |
।15.4। उसके बाद उस पद की खोज करनी चाहिये जिसको पा कर मनुष्य फिर लौटकर नहीं आते और जिससे यह पुरातन सृष्टि विस्तार को प्राप्त हुई है, मैं उस आदिपुरुष के ही शरण हूँ।
।15.5। जो मान और मोह से रहित, आसक्ति से होने वाले दोषों को जीतने वाले, नित्य परमात्मा में लीन, सम्पूर्ण कामनाओं से रहित, जो सुख दुःखरूप द्वन्द्वों से मुक्त, ऐसे मोह रहित साधक उस अविनाशी परमपद को प्राप्त होते हैं।
।15.6। उस परमपद को न सूर्य, न चन्द्र और न अग्नि ही प्रकाशित कर सकती है और जिसको प्राप्त कर जीव लौटकर नहीं आते, वही मेरा परमधाम है।
।15.7। इस संसार में यह जीवात्मा मेरा ही सनातन अंश है और वहीप्रकृति में स्थित पाँचों इन्द्रियों और छठे मन को आकर्षित करता है |
।15.8। जैसे वायु गन्ध के स्थान से गन्ध को ग्रहण करके ले जाती है, ऐसे ही शरीर का स्वामी भी जिस शरीर को छोड़ता है, वहाँ से (मनसहित इन्द्रियों को) ग्रहण करके जिस शरीर को प्राप्त होता है, उसमें चला जाता है।
।15.9। यह जीवात्मा कान, आंख, त्वचा, जिव्हा , नाक और मन को आश्रय करके विषयों का सेवन करता है |
।15.10। शरीर को छोड़ते हुए,स्थित हुए अथवा भोगते हुए भी गुणों से युक्त जीवात्मा को मूढ़ नहीं जानते, ज्ञानरूपी नेत्रों वाले जानते हैं।
।15.11। यत्न करने वाले योगी अपने आप में स्थित इस का अनुभव करते हैं, परन्तु अशुद्धचित्त, अविवेकी मनुष्य यत्न करने पर भी इस का अनुभव नहीं करते |
।15.12। जो सूर्य का तेजसम्पूर्ण जगत् को प्रकाशित करता है तथा जो चन्द्रमा और अग्नि में है, उस तेज को तुम मेरा ही जानो।
।15.13। मैं ही पृथ्वी में प्रविष्ट होकर अपनी शक्ति से समस्त प्राणियों को धारण करता हूँ औरचन्द्रमा के रूप में समस्त ओषधियों को रसों से पुष्ट करता हूँ।
।15.14। मैं ही समस्त प्राणियों के देह में स्थित जठराग्नि होकर प्राण और अपान से युक्त चार प्रकार के अन्न को पचाता हूँ |
।15.15। मैं सब के हृदय में स्थित हूँ। मेरे से ही स्मृति तथा ज्ञान होता है और संशय का नाश होता है। सम्पूर्ण वेदों के द्वारा मैं ही जाननेयोग्य हूँ। वेदान्त का कर्ता और वेदों को जानने वाला भी मैं ही हूँ।
।15.16। इस संसार मेंनाशवान् और अविनाशी, ये दो प्रकार के पुरुष हैं। सम्पूर्ण प्राणियों के शरीर नाशवान् और जीवात्मा अविनाशी कहा जाता है।
।15.17। उत्तम पुरुष अलग ही है, जो परमात्मा कहलाता है और तीनों लोकों में प्रवेश करके सबका धारण करने वाला अविनाशी ईश्वर है |
।15.18। मैं नाशवान से अतीत हूँ और अविनाशी जीवात्मा से भी उत्तम हूँ, इसलिए लोक में और वेद में भी पुरुषोत्तम नाम से प्रसिद्ध हूँ |
।15.19। हे अर्जुन, इस प्रकार जो मोहरहित मनुष्य मुझे पुरुषोत्तम जानता है, वह सर्वज्ञ सम्पूर्ण भाव से मेरा ही भजन करता है |
।15.20। हे निष्पाप अर्जुन, इस प्रकार यह अत्यन्त गोपनीय शास्त्र मेरे द्वारा कहा गया, इसको जानकर मनुष्य बुद्धिमान और कृतकृत्य हो जाता है |
ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾ ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬੀ ਅਰਥ
।15.1। ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਨ ਬੋਲੇ - ਉੱਤੇਦੇ ਵੱਲ ਜੜ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂਦੇ ਵੱਲ ਟਹਿਣੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜਿਸ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਛੰਦ ਜਿਸਦੇ ਪੱਤੇ ਹਨ ,ਉਸ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਜੋ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ,ਉਹ ਵੇਦਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ।
।15.2। ਉਸ ਸੰਸਾਰ ਰੁੱਖ ਦੀ ਗੁਣਾਂਦੇ ਨਾਲ ਵਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਰੂਪੀ ਨਵੇਂ ਪਤਿਂਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਅਤੇ ਉੱਤੇ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।ਮਨੁੱਖ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਕਰਮਾਂਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜੜਾਂਹੇਠਾਂ ਵੀ ਵਿਆਪਤ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
।15.3। ਇਸ ਦਾ ਜੈਸਾ ਰੂਪ ਹੈ ,ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਇੱਥੇਮਿਲਦਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਆਦਿ ਹੈ ,ਨਾਂ ਅੰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਂ ਆਧਾਰ ਹੀ ਹੈ ।ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪੱਕੀਆਂ ਜੜਾਂ ਵਾਲੇ ਪਿੱਪਲ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਪੱਕੀ ਵਿਰਕਤੀ ਦੇ ਸ਼ਸਤਰ ਨਾਲ ਕੱਟ ਕੇ |
।15.4। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਪਦ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਾ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਫਿਰ ਪਰਤ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਅਤੇ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਪੁਰਾਤਨ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟਿ ਵਿਸਥਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ ,ਮੈਂ ਉਸ ਆਦਿਪੁਰਖਦੀਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ।
।15.5। ਜੋ ਮਾਨਅਤੇ ਮੋਹ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ,ਆਸਕਤੀ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ,ਨਿੱਤਈਸਵਰ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ,ਸੰਪੂਰਣ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਵਲੋਂ ਰਹਿਤ ,ਸੁਖ ਦੁ:ਖ ਰੂਪ ਦਵੰਦ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ,ਅਜਿਹੇ ਮੋਹ ਰਹਿਤ ਸਾਧਕ ਉਸ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਪਰਮਪਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
।15.6। ਉਸ ਪਰਮਪਦ ਨੂੰ ਨਾਂ ਸੂਰਜ ,ਨਾਂ ਚੰਦਅਤੇ ਨਾਂ ਅੱਗ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਜੀਵ ਪਰਤ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ,ਉਹੀ ਮੇਰਾ ਪਰਮਧਾਮ ਹੈ ।
।15.7। ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜੀਵਾਤਮਾ ਮੇਰਾ ਹੀ ਸਨਾਤਨ ਅੰਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹੀਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪੰਜੋਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਛਠੇ ਮਨ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ |
।15.8। ਜਿਵੇਂ ਹਵਾ ਗੰਧਦੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਗੰਧ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ,ਇੰਜ ਹੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਵਾਮੀ ਵੀ ਜਿਸ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ,ਉੱਥੇ ਤੋਂ ( ਮਨ ਸਹਿਤ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ) ਕਬੂਲ ਕਰਕੇ ਜਿਸ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ,ਉਸ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
।15.9। ਇਹ ਜੀਵਾਤਮਾ ਕੰਨ ,ਅੱਖ ,ਤਵਚਾ ,ਜੀਭ,ਨੱਕ ਅਤੇ ਮਨ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦਾ ਹੈ |
।15.10। ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡਦੇ ਹੋਏ , ਸਥਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਭੋਗਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਯੁਕਤ ਜੀਵਾਤਮਾ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ,ਗਿਆਨਰੂਪੀ ਨੇਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ।
।15.11। ਜਤਨ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਯੋਗੀਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ ,ਪਰ ਅਸ਼ੁੱਧਚਿੱਤ ,ਮੂਰਖ ਮਨੁੱਖ ਜਤਨ ਕਰਣ ਤੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ |
।15.12। ਜੋ ਸੂਰਜ ਦਾ ਤੇਜਸੰਪੂਰਣ ਜਗਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਚੰਦਰਮਾ ਅਤੇ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਹੈ ,ਉਸ ਤੇਜ ਨੂੰ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਹੀ ਜਾਣ।
।15.13। ਮੈਂ ਹੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਬਨਸਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰਸਾਂ ਨਾਲ ਪੁਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ।
।15.14। ਮੈਂ ਹੀਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਦੇਹ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪਾਚਕ ਅੱਗ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਾਣ ਅਤੇ ਅਪਾਨ ਨਾਲ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰਦੇ ਅਨਾਜ ਪਚਾਉਂਦਾ ਹਾਂ |
।15.15। ਮੈਂ ਸਭਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਾਂ ।ਮੇਰੇ ਵਲੋਂ ਹੀ ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਰਮ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਸੰਪੂਰਣ ਵੇਦਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਹੀ ਜਾਨਣ ਯੋਗ ਹਾਂ ।ਵੇਦਾਂਤ ਦਾ ਕਰਤਾ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਾਲਾ ਵੀ ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ ।
।15.16। ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚਨਾਸ਼ਵਾਂਨ ਅਤੇ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ,ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰਦੇ ਪੁਰਖ ਹਨ ।ਸੰਪੂਰਣ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂਦੇ ਸਰੀਰ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਅਤੇ ਜੀਵਾਤਮਾ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
।15.17। ਉੱਤਮ ਪੁਰਖ ਵੱਖ ਹੀ ਹੈ ,ਜੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਕਹਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਿੰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ਕਰਕੇ ਸਬ ਦਾ ਧਾਰਨ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਰੱਬ ਹੈ |
।15.18। ਮੈਂ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਤੋਂ ਅਤੀਤ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਜੀਵਾਤਮਾ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਉੱਤਮ ਹਾਂ ,ਇਸ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵੇਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਾਂ |
।15.19। ਹੇ ਅਰਜੁਨ ,ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੋ ਮੋਹਰਹਿਤ ਮਨੁੱਖ ਮੈਨੂੰ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ,ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ, ਸੰਪੂਰਣ ਭਾਵ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਹੀ ਭਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ |
।15.20। ਹੇ ਨਿਸ਼ਪਾਪ ਅਰਜੁਨ ,ਇਸ ਤਰਾੰ ਇਹ ਅਤਿਅੰਤ ਗੁਪਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਮੇਰੇ ਦੁਆਰਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ,ਇਸਨ੍ਹੂੰ ਜਾਨਕੇ ਮਨੁੱਖ ਸੂਝਵਾਨ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲ-ਮਨੋਰਥ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |
English Translation of Chapter 15 without Verses
।15.1। Krishna said, imperishable banyan tree having roots upward and branches downward and whose leaves are the hymns. One who knows this tree is the knower of the Vedas.
।15.2। The twigs of this tree in the form of sense objects extend downward and upward, nourished by the three modes of material nature. This tree has roots going down, bound to the fruitive actions of human society.
।15.3। Its form as such is not perceived here, nor its end, nor its beginning, nor its support. Having cut off this firm-rooted Banyan tree with the strong axe of detachment.
।15.4। Then that Abode must be sought, having reached Which one would not return.I take refuge in that Primeval Person Himself, from whom has ensued the eternal Manifestation.
।15.5। Those who are rid of pride and delusion; have put down the evils of attachment; remain absorbed in the supreme; have their desires completely departed, fully liberated from the pairs of pleasures and pains-these undeluded men go to that changeless Abode.
।15.6। Neither does the sun illumine there nor the moon, nor the fire; having gone there they return not; that is My supreme abode.
।15.7। Individual soul in this world is an eternal part of me and it attracts the senses of which mind is the sixth. These senses abide in nature.
।15.8। The living entity carries (senses along with mind) from one body to another as the air carries aromas from different sources. Thus he takes one kind of body and again quits it to take another.
।15.9। Presiding over ear, eye, skin, tounge, nose and the mind, He enjoys the sense objects.
।15.10। The deluded do not see Him Who departs, stays and enjoys; but they who possess the eye of knowledge behold Him with the qualities.
।15.11। The striving Yogis see It established in themselves, but those of unrefined minds, devoid of intelligence, perceive It not even after striving.
।15.12। That brilliance in the sun which illumines the whole universe, that in the moon and fire, know that brilliance as Mine.
।15.13। Permeating the earth I support all beings by My energy; and having become the moon I nourish all herbs with juices.
।15.14। Being the digestive fire dwelling within the body of living creatures, and with the inward and outward breath, I digest the four kinds of food.
।15.15। And I am seated in the hearts of all. From Me are memory and knowledge as well as the power to differentiate . I alone am the object to be known through all the Vedas; I am the originator of the Vedanta, and I am the knower of the Veda.
।15.16। There are two types of persons in this world; perishable and imperishable. Bodies of all beings are perishable and soul is called imperishable.
।15.17। There is the separate entity, the Supreme Soul. Who has entered the three worlds and is maintaining all is the imperishable Lord.
।15.18। Because I transcend the perishable Person and am higher than the imperishable person, therefore I am known in the world and the Veda as the Supreme Person.
।15.19। O Arjuna,He who, without delusion, knows Me as the Supreme Self,and worships Me in every way, knows all.
।15.20। O Arjuna, this most secret science has been taught by Me, O sinless one; on knowing this, a man becomes wise, and all his duties are accomplished.
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥15.1-15.20॥
Completed by 17th April, 2016 (20 days)
किसी भी त्रुटि को सुधारने के लिए, सुझाव, जिज्ञासा, प्रतिक्रिया, टिप्पणी, आलोचना आदि deep108@yahoo.com पर ई-मेल करें।
Please send email to deep108@yahoo.com for Any corrections, discussion, doubts, suggestions, comments and feedback.
ਗਲਤੀ ਸੁਧਾਰਣ ਲਈ, ਆਲੋਚਨਾ, ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਯਾ, ਟਿੱਪਣੀ, ਸੁਝਾਵ ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਾ ਆਦਿ ਲਈ deep108@yahoo.com ਤੇ ਈ-ਮੇਲ ਕਰੋ।
