Chapter Navigation :    1   2   3   4   5   6   7   8   9  10  11  12  13  14  15  16  17  18
Verses :  1  2  3  4  5  6  7  8  9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47

अध्याय छठा / Chapter Six

बिना श्लोक केवल हिंदी अर्थ  

।6.1।   श्री भगवान् बोले - कर्मफल का आश्रय न लेकर जो करणीय कर्म करता है, वही संन्यासी तथा योगी है, केवल अग्नि तथा क्रियाओं का त्याग करने वाला नहीं।

।6.2।   हे अर्जुन, जिसको संन्यास कहते हैं, उसी को तुम योग समझो, संकल्पों (फलेच्छा) का त्याग किये बिना, कोई भी योगी नहीं हो सकता।

।6.3।   जो योग में आरूढ़ होना चाहता है ऐसे मननशील के लिये कर्तव्य कर्म करना कारण है और उसी योगारूढ़ मनुष्य का शम (शान्ति) योगसिद्धि में कारण है। (अर्थात कर्म-शम का कार्य-कारण भाव बदल जाता है)

।6.4।   जब (साधक) न इन्द्रियों के विषयों में और न कर्मों में आसक्त होता है तब सर्व संकल्पों (इच्छाओं) के संन्यासी को योगारूढ़ कहा जाता है।

।6.5।   मनुष्य स्वयं ही स्वयं का उद्दार करे, स्वयं का पतन ना करे, क्योकि वह आप ही स्वयं का मित्र है और आप ही स्वयं का शत्रु है।

।6.6।   जिसने अपने आप से अपने आप को जीत लिया है उसके लिये वह आप ही अपना बन्धु है और जिसने अपने को नहीं जीता, ऐसा अपने से शत्रुता में बरतता है और अपने से शत्रु की तरह व्यवहार करता है।

।6.7।   जिसने अपने पर विजय कर ली है तथा सर्दी-गर्मी (अनुकूलता-प्रतिकूलता) सुख-दुःख तथा मान-अपमान में परम शान्त है, उस मनुष्य में परमात्मा निवास करता है।

।6.8।   जिसका अन्तःकरण ज्ञान विज्ञान से तृप्त है, जो सर्वदा भगवान में रमण करता है, जिसने इन्द्रियों को जीत लिया है और मिट्टी के ढेले, पत्थर तथा स्वर्ण में सम बुद्धि वाला है, ऐसा मनुष्य पूर्ण योगी कहा जाता है।

।6.9।   सुहृद्, मित्र, वैरी, उदासीन, मध्यस्थ, द्वेषी, सम्बन्धी, साधु और पापी में सम बुद्धि वाला मनुष्य श्रेष्ठ है।

।6.10।  स्वयं को संयमित करके योगी, अकेला रहता हुआ, इच्छारहित, भोग बुद्धि से संग्रह न करने वाला बनकर, स्वयं को निरन्तर परमात्मा में लगाये।

।6.11।  शुद्ध (स्वच्छ) स्थान में क्रमशः कुश, मृगशाला और वस्त्र रखा हो ऐसे स्थिर आसन को न अति ऊँचा और न अति नीचा स्थापित करके৷

।6.12।  उस आसन पर बैठ कर चित्त और इन्द्रियों की क्रियाओं को वश में रखते हुए, एकाग्र मन से अन्तःकरण की शुद्धि के लिये योग अभ्यास करे।

।6.13।  काया, सिर और ग्रीवा को समान और अचल धारण किये हुए, स्थिर होकर अपनी नासिका के अग्र भाग को देखकर, अन्य दिशाओं को न देखता हुआ।

।6.14।  ब्रह्मचारी, भयरहित तथा शांत अन्तःकरण वाला योगी मन को संयमित करके मुझे याद करता हुआ, मेरे परायण होए।

।6.15।  वश में किए हुए मन वाला योगी इस प्रकार निरंतर स्वयं को मुझ में लगाता हुआ, मेरे समान, परमानन्द की शान्ति को प्राप्त होता है।

।6.16।  हे अर्जुन, यह योग न अधिक खाने वाले के लिए है, न बिल्कुल न खाने वाले के लिए है तथा न अधिक सोने वाले के लिए है, न अधिक जागने वाले के लिए है।

।6.17।  समुचित आहार और विहार करने वाला, कर्मों में यथायोग्य चेष्टा करने वाला तथा यथायोग्य सोने और जागने वाला योगी अपने दुःखों का नाश करने में सक्षम है।

।6.18।  जब कोई मन वश में करके, अपने स्वरूप में ही स्थित हो जाता है और सम्पूर्ण पदार्थों से चाह रहित हो जाता है, तब वह योगी कहलाता है।

।6.19।  जैसे गतिरहित वायु स्थान में स्थित दीपक कम्पित नहीं होता, वैसी उपमा स्वयं में स्थित योगी के मन की कही गयी है।

।6.20।  योग का सेवन (अभ्यास) करने से जब वश में किया मन उपराम हो जाता है तथा जब स्वयं, स्वयं में, स्वयं को देखता हुआ सन्तुष्ट हो जाता है।

।6.21।  जो इन्द्रियातीत, बुद्धि के द्वारा ग्राह्य अनन्त आनन्द को जिस अवस्था में अनुभव करता है, वह उसमें स्थित हुआ, फिर कभी तत्त्व से विचलित नहीं होता।

।6.22।  जिस लाभ को पाकर उससे अधिक कोई लाभ नहीं मानता है और जिसमें स्थित हुआ योगी बड़े भारी दुख से भी विचलित नहीं होता है।

।6.23।  जिसमें दुःखों के संयोग का ही वियोग है, उसी को योग नाम से जानना चाहिये। उस योग को न उकताये हुए चित्त से निश्चयपूर्वक करना चाहिये।

।6.24।  संकल्प से उत्पन्न होने वाली सम्पूर्ण कामनाओं का सर्वथा त्याग करके और मन से इन्द्रिय समूह को सभी ओर से हटाकर।

।6.25।  धैर्ययुक्त बुद्धि के द्वारा संसार से धीरे धीरे उपराम हो जाय और मन को आत्म स्वरूप में स्थापन करके फिर कुछ भी चिन्तन न करे।

।6.26।  यह अस्थिर और चञ्चल मन जिस जिस (विषय में) विचरण करता है वहाँ वहाँ से हटाकर स्वयं के वश में करें।

।6.27।  जो दुर्गुण रहित है, जिस का रजोगुण तथा मन शान्त हो गया है, ऐसे ब्रह्मस्वरूप योगी को निश्चित ही उत्तम सुख प्राप्त होता है।

।6.28।  इस प्रकार सदा आत्मा में स्थिर, पापरहित योगी परमात्मा सम्पर्क का परम सुख प्राप्त करता है।

।6.29।  सम दृष्टि वाला और योग से युक्त अन्तःकरण वाला, अपने स्वरूप को सम्पूर्ण प्राणियों में स्थित देखता है और सम्पूर्ण प्राणियों को अपने में देखता है (सर्वत्र परमात्मा को देखता है)।

।6.30।  जो मुझे सर्वत्र देखता है और सबको मुझ में देखता है उसके लिए मैं दूर नहीं होता और वह मुझ से परे नहीं होता।

।6.31।  मन से मेरे और अपने को एक समझता हुआ जो योगी सम्पूर्ण प्राणियों में स्थित मुझे भजता है वह सब बर्ताव करता हुआ भी मेरे में ही बर्ताव कर रहा है ।

।6.32।  हे अर्जुन, जो पुरुष अपने से अपनेपन की तरह सर्वत्र सम देखता है, चाहे वह सुख हो या दुख वह परम योगी माना गया है।

।6.33।  अर्जुन बोले, हे मधुसूदन, आपने समता का जो यह योग कहा है, मन की चञ्चलता के कारण, मैं इस की स्थिर स्थिति नहीं देखता हूँ।

।6.34।  हे श्रीकृष्ण! यह मन चंचल, उपद्रवी, दृढ़ और बलवान है। उसको वश में करना मैं वायु को रोकने की भाँति अत्यन्त कठिन मानता हूँ।

।6.35।  श्रीभगवान् बोले, हे अर्जुन, इसमें कोई शक नहीं है, यह मन बड़ा चञ्चल है और इसका नियंत्रण करना भी बड़ा कठिन है । परन्तु हे कुन्तीनन्दन, अभ्यास और वैराग्य के द्वारा यह कर सकते हैं ।

।6.36।  जो मन पर संयम नहीं रख सकता, ऐसे के लिए योग कठिन है और वश में किए हुए मन से, उपाय से प्रयत्न करने पर प्राप्त होना सहज है - यह मेरा मत है ।

।6.37।  अर्जुन बोले- हे श्रीकृष्ण! जो योग में श्रद्धा रखने वाला है, किन्तु संयमित होकर प्रयत्न नहीं करता, जिसका मन योग से विचलित हो गया है, ऐसा साधक योग की सिद्धि को न पाकर किस गति को प्राप्त होता है ।

।6.38।  हे श्रीकृष्ण - क्या वह ब्रह्म के मार्ग में मोहित तथा आश्रयरहित, छिन्नभिन्न मेघ के समान दोनों ओर से भ्रष्ट हुआ नष्ट तो नहीं हो जाता है ।

।6.39।  हे कृष्ण, मेरे इस सन्देह का सर्वथा छेदन करनेके लिये आप ही योग्य हैं क्योंकि इस संशय का छेदन करने वाला आपके सिवाय दूसरा कोई हो नहीं सकता।

।6.40।  श्री भगवान् बोले, हे अर्जुन - उसका न यहां और न परलोक में ही विनाश होता है, क्योंकि हे प्यारे, कल्याणकारी काम करने वाला कोई भी दुर्गति को नहीं जाता।

।6.41।  वह योगभ्रष्ट पुण्य करने वालों के लोकों को प्राप्त होकर और वहाँ बहुत समय तक रहकर फिर यहाँ शुद्ध वैभव सम्पन्न मानव के घर जन्म लेता है।

।6.42।  अथवा वह सीधा ज्ञानवान योगियों के ही कुल में जन्म लेता है, परन्तु इस प्रकार का जन्म, संसार में निःसंदेह अत्यन्त दुर्लभ है ।

।6.43।  हे अर्जुन - वहाँ उसको पूर्व जन्म से संग्रहित ज्ञान अनायास ही प्राप्त हो जाता है। वह योग की सिद्धि के विषय में पुनः विशेष यत्न करता है।

।6.44।  वह भोगों के पराधीन हुआ भी, पहले के अभ्यास से ही, भगवान की ओर आकर्षित होता है तथा योग का जिज्ञासु भी वेद में कहे हुए करणीय-अकरणीय कर्मों का उल्लंघन कर जाता है।

।6.45।  परन्तु प्रयत्नपूर्वक अभ्यास करने वाला योगी सम्पूर्ण पापों से शुद्ध होकर अनेक जन्मों से (धीरे धीरे) सिद्ध होता हुआ, परम गति को प्राप्त होता है।

।6.46।  क्योंकि योगी तपस्वियों से श्रेष्ठ है और ज्ञानियों से भी श्रेष्ठ माना गया है तथा कर्म करने वालों से भी योगी श्रेष्ठ है, इसलिए, हे अर्जुन, तुम योगी बनो।

।6.47।  सम्पूर्ण योगियों में भी जो श्रद्धावान्, मुझ में तल्लीन हुए मन से मेरा भजन करता है, वह मेरे मत में सर्वश्रेष्ठ योगी है।



ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾ ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬੀ ਅਰਥ 

।6.1।   ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਨ ਬੋਲੇ - ਕਰਮਫਲ ਦੀ ਆਸ ਨਾਂ ਕਰਕੇ ਜੋ ਕਰਨ-ਯੋਗ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਸੰਨਿਆਸੀ ਅਤੇ ਯੋਗੀ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਅੱਗ (ਭੋਜਨ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਜੁਗਾੜ) ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ।

।6.2।  ਹੇ ਅਰਜੁਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਨਿਆਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਤੂੰ ਯੋਗ ਸਮੱਝ, ਸੰਕਲਪਾਂ (ਫਲੇੱਛਾ) ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਕੋਈ ਵੀ ਯੋਗੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।

।6.3।   ਜੋ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਲਈ ਕਰਤੱਵ ਕਰਮ ਕਰਣਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੀ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸ਼ਮ (ਸ਼ਾਂਤੀ) ਯੋਗਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰਨ ਹੈ। (ਅਰਥਾਤ ਕਰਮ-ਸ਼ਮ ਦਾ ਕਾਰਜ-ਕਾਰਨ ਭਾਵ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)

।6.4।   ਜਦੋਂ (ਸਾਧਕ) ਨਾਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਨਾਂ ਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੱਦ ਸਰਵ ਸੰਕਲਪਾਂ (ਇੱਛਾਵਾਂ) ਦੇ ਸੰਨਿਆਸੀ ਨੂੰ ਯੋਗ ਸਿੱਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

।6.5।  ਮਨੁੱਖ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੀ ਉੱਨਤੀ ਕਰੇ, ਆਪਣਾ ਪਤਨ ਨਾ ਕਰੇ, ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣਾ ਮਿੱਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣਾ ਵੈਰੀ ਹੈ।

।6.6।   ਜਿਨ੍ਹੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣਾ ਮਿੱਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ ਅਜਿਹਾ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਬਰਤਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵੈਰੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

।6.7।   ਜਿਨ੍ਹੇ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਫਤਿਹ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਦੀ-ਗਰਮੀ (ਅਨੁਕੂਲਤਾ-ਮੁਖਾਲਫਤ) ਸੁਖ-ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਮਾਨ-ਅਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਪਰਮ ਸ਼ਾਂਤ ਹੈ, ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਵਸਦਾ ਹੈ ।

।6.8।   ਜਿਸਦਾ ਅੰਤਰ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਤ੍ਰਿਪਤ ਹੈ, ਜੋ ਸਦਾ ਭਗਵਾਨ ਵਿੱਚ ਰਮਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਢੇਲੇ, ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਪੂਰਣ ਯੋਗੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

।6.9।   ਸੁਹਿਰਦੇ, ਮਿੱਤਰ, ਵੈਰੀ, ਉਦਾਸੀਨ, ਵਿਚੋਲਾ, ਦਵੇਸ਼ੀ, ਸੰਬੰਧੀ, ਸਾਧੁ ਅਤੇ ਪਾਪੀ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੈ ।

।6.10।  ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਸੰਜਮ ਰੱਖ ਕੇ ਯੋਗੀ, ਇਕੱਲਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਇੱਛਾਰਹਿਤ, ਭੋਗ ਬੁੱਧੀ ਨਾਲ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਨਾਂ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਬਣਕੇ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਲਗਾਵੇ ।

।6.11।  ਸ਼ੁੱਧ (ਸਵੱਛ) ਸਥਾਨ ਤੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਕੁਸ਼ਾ, ਹਿਰਨ ਦੀ ਛਾਲ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇ, ਅਜਿਹੇ ਨਾਂ ਹਿਲੱਣ ਵਾਲੇ ਆਸਨ ਨੂੰ ਨਾਂ ਜਿਆਦਾ ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਨਾਂ ਜਿਆਦਾ ਨੀਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ ।

।6.12।  ਉਸ ਆਸਨ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਚਿੱਤ ਅਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵਸ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਇਕਾਗਰ ਮਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ਲਈ ਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਕਰੇ ।

।6.13।  ਧੜ, ਸਿਰ ਅਤੇ ਧੌਣ ਨੂੰ ਸਮਾਨ, ਅਚਲ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਨੱਕ ਦੇ ਅਗਲੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਹੋਰ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਂ ਦੇਖਦਾ ਹੋਇਆ ।

।6.14।  ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ, ਬਿਨਾਂ ਡਰ ਤੋਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਮਨ ਵਾਲਾ ਯੋਗੀ, ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਜਮ ਵਿੱਚ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਮੇਰੇ ਪਰਾਇਣ ਹੋਵੇ।

।6.15।  ਵਸ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਮਨ ਵਾਲਾ ਯੋਗੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ, ਮੇਰੇ ਸਮਾਨ, ਪਰਮਾਨੰਦ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

।6.16।  ਹੇ ਅਰਜੁਨ, ਇਹ ਯੋਗ ਨਾਂ ਜਿਆਦਾ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਲਈ ਹੈ, ਨਾਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਾਂ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਂ ਜਿਆਦਾ ਸੋਣ ਵਾਲੇ ਲਈ ਹੈ, ਨਾਂ ਜਿਆਦਾ ਜਾਗਣ ਵਾਲੇ ਲਈ ਹੈ।

।6.17।  ਸਹੀ ਖਾਣਾ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਕਰਣ ਵਾਲਾ, ਕਰਮ ਕਰਣ ਲਈ ਸਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਸਹੀ ਸੋਣ ਅਤੇ ਜਾਗਣ ਵਾਲਾ ਯੋਗੀ, ਆਪਣੇ ਦੁਖਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਣ ਵਿੱਚ, ਸਮਰੱਥਾਵਾਨ ਹੈ ।

।6.18।  ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਮਨ ਵਸ ਵਿੱਚ ਕਰਕੇ, ਆਪਣੇ ਸਵਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਥਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਣ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਲੋਂ ਚਾਹ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤੱਦ ਉਹ ਯੋਗੀ ਕਹਾਂਉਦਾ ਹੈ ।

।6.19।  ਜਿਵੇਂ ਖੜੀ ਹਵਾ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ, ਦੀਵੇ ਦੀ ਲੌ ਨਹੀਂ ਕੰਬਦੀ, ਉਵੇਂ ਦੀ ਉਪਮਾ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਯੋਗੀ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਕਹੀ ਗਈ ਹੈ।

।6.20।  ਯੋਗ ਦਾ ਸੇਵਨ (ਅਭਿਆਸ) ਕਰਣ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਵਸ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਮਨ ਉਪਰਾਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਆਪ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੋਇਆ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

।6.21।  ਜੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਨੰਤ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਜਿਸ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੋਇਆ, ਫਿਰ ਕਦੇ ਤੱਤਵ ਤੋਂ ਵਿਚਲਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

।6.22।  ਜਿਸ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਨੂੰ ਪਾ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਕੋਈ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮੰਣਦਾ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੋਇਆ ਯੋਗੀ ਵੱਡੇ ਭਾਰੀ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਚਲਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

।6.23।  ਜੋ ਦੁਖਾਂ ਦੇ ਸੰਜੋਗ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਉਸੀ ਨੂੰ ਯੋਗ ਜਾਣ। ਉਸ ਯੋਗ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਉਕਤਾਏ ਹੋਏ ਚਿੱਤ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਚੇ ਨਾਲ ਕਰਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

।6.24।  ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਮਨ ਨਾਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪਾਸੋਂ ਹਟਾਕੇ ।

।6.25।  ਧੀਰਜ ਵਾਲੀ ਬੁੱਧੀ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਵਲੋਂ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਉਪਰਾਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਵਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਚਿੰਤਨ ਨਾਂ ਕਰੇ ।

।6.26।  ਇਹ ਅਸਥਿਰ ਅਤੇ ਚੰਚਲ ਮਨ ਜਿਸ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੋਂ ਉੱਥੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਸ ਵਿੱਚ ਕਰ।

।6.27।  ਜੋ ਐਬ ਰਹਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਰਜੋਗੁਣ ਅਤੇ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਬਰਹਮਸਵਰੂਪ ਯੋਗੀ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੀ ਉੱਤਮ ਸੁਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

।6.28।  ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਤਮਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ, ਪਾਪਰਹਿਤ ਯੋਗੀ, ਈਸਵਰ ਸੰਪਰਕ ਦਾ ਪਰਮ ਸੁਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

।6.29।  ਬਰਾਬਰ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਯੋਗ ਨਾਲ ਯੁਕਤ ਚਿੱਤ ਵਾਲਾ, ਆਪਣੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਣ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਣ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ (ਸਭਨੀ ਥਾਂਈਂ ਰੱਬ ਵੇਖਦਾ ਹੈ) ।

।6.30।  ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਸਭਨੀ ਥਾਂਈਂ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਉਸਦੇ ਲਈ ਮੈਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

।6.31।  ਮਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਮਝਦਾ ਹੋਇਆ ਜੋ ਯੋਗੀ ਸੰਪੂਰਣ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਮੈਨੂੰ ਭਜਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਵਰਤਾਓ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਰਤਾਓ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

।6.32।  ਹੇ ਅਰਜੁਨ, ਜੋ ਪੁਰਖ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਅਪਨੇਪਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭਨੀ ਥਾਂਈਂ ਬਰਾਬਰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਸੁਖ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਦੁੱਖ, ਉਹ ਪਰਮ ਯੋਗੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

।6.33।  ਅਰਜੁਨ ਬੋਲੇ, ਹੇ ਮਧੁਸੂਦਨ, ਤੁਸੀਂ ਸਮਤਾ ਦਾ ਜੋ ਇਹ ਯੋਗ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਮਨ ਦੀ ਚੰਚਲਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਮੈਂ ਇਸ ਦੀ ਸਥਿਰ ਹਾਲਤ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ।

।6.34।  ਹੇ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ! ਇਹ ਮਨ ਚੰਚਲ, ਉਪਦਰਵੀ, ਦ੍ਰਿੜ ਅਤੇ ਬਲਵਾਨ ਹੈ । ਇਹਨੂੰ ਵਸ ਵਿੱਚ ਕਰਣਾ ਮੈਂ ਹਵਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਤਰਾੰ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ।

।6.35।  ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਂਨ ਬੋਲੇ, ਹੇ ਅਰਜੁਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਮਨ ਬਹੁਤ ਚੰਚਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਣਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੈ । ਪਰ ਹੇ ਕੁਂਤੀਨੰਦਨ, ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਕਰ ਸੱਕਦੇ ਹਾਂ ।

।6.36।  ਜੋ ਮਨ ਉੱਤੇ ਸੰਜਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ, ਅਜਿਹੇ ਲਈ ਯੋਗ ਔਖਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਸ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਮਨ ਵਾਲੇ ਲਈ, ਉਪਾਅ ਨਾਲ ਜਤਨ ਕਰਣ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਹੈ - ਇਹ ਮੇਰਾ ਮਤ ਹੈ ।

।6.37।  ਅਰਜੁਨ ਬੋਲੇ - ਹੇ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ! ਜੋ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਪਰ ਸੰਜਮੀ ਹੋ ਕੇ ਜਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਜਿਸਦਾ ਮਨ ਯੋਗ ਵਲੋਂ ਵਿਚਲਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਸਾਧਕ ਯੋਗ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਨੂੰ ਨਾਂ ਪਾ ਕੇ ਕਿਸ ਮੰਜਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

।6.38।  ਹੇ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ - ਕੀ ਉਹ ਬ੍ਰਹਮ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਮੋਹਿਤ ਅਤੇ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਆਸਰੇ ਤੋਂ, ਛਿੰਨ ਭਿੰਨ ਬੱਦਲ ਦੇ ਸਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਉਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋਇਆ ਨਸ਼ਟ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ।

।6.39।  ਹੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ, ਮੇਰੇ ਇਸ ਸੰਦੇਹ ਦਾ ਪੂਰਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਸੀ ਹੀ ਲਾਇਕ ਹੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸੰਦੇਹ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਣ ਵਾਲਾ, ਤੁਹਾਡੇ ਇਲਾਵਾ ਦੂਜਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।

।6.40।  ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਾਨ ਬੋਲੇ, ਹੇ ਅਰਜੁਨ - ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਇੱਥੇ ਅਤੇ ਨਾਂ ਪਰਲੋਕ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਹੇ ਪਿਆਰੇ, ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਕੰਮ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਦੁਰਗਤੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ।

।6.41।  ਉਹ ਯੋਗ ਭਰਸ਼ਟ ਮਨੁੱਖ, ਪੁੰਨ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਕੇ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਰਹਿਕੇ ਫਿਰ ਇੱਥੇ ਸ਼ੁੱਧ ਦੌਲਤ ਸੰਪੰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

।6.42।  ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਸਿੱਧਾ ਗਿਆਨਵਾਨ ਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਕੁਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਜਨਮ, ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਨਿ:ਸੰਦੇਹ ਅਤਿਅੰਤ ਦੁਰਲਭ ਹੈ ।

।6.43।  ਹੇ ਅਰਜੁਨ - ਉੱਥੇ ਉਹਨੂੰ ਪੂਰਵ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਗਿਆਨ ਐਵੇਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਯੋਗ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਦੇ ਵੱਲ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

।6.44।  ਉਹ ਭੋਗਾਂ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਹੋਇਆ ਵੀ, ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਕਾਰਣ, ਭਗਵਾਨ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਯੋਗ ਦਾ ਜਿਗਿਆਸੁ ਵੀ ਵੇਦ ਵਿੱਚ ਕਹੇ ਹੋਏ ਕਰਨਯੋਗ - ਨਾਂ ਕਰਨਯੋਗ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

।6.45।  ਪਰ ਯਤਨ ਪੂਰਵਕ ਅਭਿਆਸ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਯੋਗੀ, ਸਭ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਹੋਕੇ ਅਨੇਕ ਜਨਮਾਂ ਚ (ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ) ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਪਰਮ ਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

।6.46।  ਕਯੋਂਕਿ ਯੋਗੀ ਤਪਸਵੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੈ ਅਤੇ ਗਿਆਨੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਰਮ ਕਰਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਯੋਗੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ, ਹੇ ਅਰਜੁਨ, ਤੁੰ ਯੋਗੀ ਬਣ।

।6.47।  ਸੰਪੂਰਣ ਯੋਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੋ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਕੇ ਮੇਰਾ ਭਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਮਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਯੋਗੀ ਹੈ ।


English Translation of Chapter 6 without Verses 

।6.1।   Lord Krishna Said - He who performs an action which is his duty, without depending on the result of action, he is a monk and a yogi; (but) not, he who does not keep a fire (arrangement to cook food) and has stopped doing action.

।6.2।  O Arjuna, consider renunciation same as Yoga. No body can be a yogi without giving up expectations (fruits of action).

।6.3।   Action is said to be the means for the sage who seeks to climb the heights of Yoga; but when he has climbed the heights of Yoga, tranquillity (selfless action without any attachment) is said to be the means.

।6.4।   When one loses all desires of attachment, for sense objects and actions, then he is said to have climbed the heights of Yoga.

।6.5।   For him who has conquered the mind, the mind is the best of friends; but for one who has failed to do so, his mind will remain the greatest enemy.

।6.6।   The Self is the friend of the self of him who has conquered the self, but to the unconquered self, this Self acts and behaves like an enemy.

।6.7।   Who has conquered the self and remains peaceful in cold and heat, pleasure and pain, and also in honour and dishonour; God reflects in such a being.

।6.8।   One whose mind is satisfied with knowledge and realization, who remains situated in tanscendence, who has his organs under control, who treats equally a lump of earth, a stone and gold; is said to be fully established as a yogi.

।6.9।   He who is of the same mind to good-hearted, friend, enemy, indifferent, neutral, hateful, relative, righteous and unrighteous is an excellent human being.

।6.10।  Yogi should constantly fix his mind on God, remaining in a solitary place all alone, controlling his thought and mind, free from desire and sense of possession.

।6.11।  Having firmly established in a clean place his seat, neither too high nor too low, and successively placing kusa-grass, deer- skin and cloth.

।6.12।  He should practise yoga for the purification of the self, seated on the seat, having made the mind one-pointed, with the actions of the mind and the senses controlled.

।6.13।  Let him firmly hold his body, head and neck erect and still, gazing at the tip of his nose, without looking in other directions.

।6.14।  Calm-minded, fearless, firm in the vow of celibacy; controlling mind fully; let the master of Yoga think of Me and consider Me as his supreme goal.

।6.15।  Having controlled his mind, and thinking of Me always, Yogi achieves the state of ultimate peace which is similar to My own state.

।6.16।  O Arjuna, This Yoga is not for those, who eats too much or eats too little, sleeps too much or does not sleep enough.

।6.17।  By regulating his habits of eating, sleeping, recreation and work, Yogi is capable to mitigate all material pains.

।6.18।  When the subdued mind become situated in the self alone, then, free of all yearning for objects of desire, one is said to be Yogi.

।6.19।  Just as a lamp in the windless place does not flicker, similar is the state of Yogi, whose mind is situated on the Self.

।6.20।  When the mind, restrained by the practice of Yoga attains to quietude and when seeing the Self by the self, he is satisfied in hiw own Self.

।6.21।  When one feels the infinite joy, whcih can be grasped by the intellect and which is beyond the senses; established in that, he never swerves from the reality.

।6.22।  Obtaining which one does not think of any other acquisition to be superior to that, and being established, in which one is not perturbed even by great sorrow.

।6.23।  Freeing yourself from any relation with misery is called yoga. This yoga should be practised with determination and without any depression in mind.

।6.24।  Renouncing every desire which imagination can conceive, controlling all the senses by the power of mind.

।6.25।  Little by little let him attain to quietude by the intellect held firmly; having made the mind establish itself in the Self, let him not think of anything else.

।6.26।  When the restless and unsteady mind wanders away in different sense objects,restrain it and bring it back under the control of the Self alone.

।6.27।  The yogi whose mind is at peace, who is free from all evil and who has controlled his rajas tendencies; verily attains the highest perfection of transcendental happiness.

।6.28।  Thus devoting himself to the Yoga of the self, freed from impurities, the Yogi easily attains the supreme bliss of contact with the Lord.

।6.29।  A true yogi observes himself in all beings and also sees every being in himself. Indeed, the self-realized person sees the Supreme Lord, everywhere.

।6.30।  For one who sees Me everywhere and sees everything in Me, I am never lost, nor is he ever lost to Me.

।6.31।  He who, being established in unity with Me, worships Me as situated in all beings; that Yogi abides in Me, even if doing all the activites like a normal human.

।6.32।  O Arjuna, that yogi is considered the best who judges what is happiness and sorrow in all beings by the same standard as he would apply to himself.

।6.33।  Arjuna said, O Krishna, This Yoga of equal-mindedness, spoken by You; I do not find its steady continuance, because of continuous flickering of the mind.

।6.34।   O Krishna, the mind is restless, turbulent, strong and unyielding; I deem it as difficult to control it as to control the wind.

।6.35।  Krishna said, O Arjuna, Undoubtedly, the mind is difficult to control and restless; but by practice and dispassion it may be restrained.

।6.36।  In my opinion Yoga is hard to attain by a person of unrestrained mind. However, it can be attained through right means by him, who strives for it and has a controlled mind.

।6.37।  Arjuna said, O Krsna - If a person, who is possessed of faith but has put in only inadequate effort, finds his mind wandering away from Yoga, and fails to attain perfection - what way does he go ?

।6.38।  O Krishna, fallen from both sides, does he not perish like a scattered cloud, supportless, deluded on the path of Brahman?

।6.39।  O Krishna, You are the only one who can dispel this doubt completely; because it is not possible for any one else, except you to remove this doubt.

।6.40।  Krishna said, O Arjuna, there is certainly no ruin for him here or hereafter. My dear, no one engaged in good meets with a deplorable end.

।6.41।  He who falls from Yoga, attains the worlds of the righteous and having after living there for a long time, is born in a pure and wealthy home.

।6.42।  Or he is born in a family of the wise Yogis; but a birth like this is very difficult to obtain in this world.

।6.43।  O Arjuna, There he regains the disposition of mind which he had in his former body, and from there he strives much more for success in Yoga.

।6.44।  Even if bounded by the sense objects, he develops interest in Yoga by the power of his earlier practice. Even though he is an enquirer about Yoga, he sometimes transcends the instructions of Vedas.

।6.45।  After that, the assiduously striving man of Yoga, having his sins completely cleansed and slowly perfected through many briths, reaches the Supreme Goal.

।6.46।  The man of Yoga is superior to the men of austerities and is considered superior even to the men of knowledge; and the man of Yoga is superior to the men of action. Therefore, O Arjuna ! you shall become a man of Yoga.

।6.47।  Even among all the yogis, he who adores Me with his mind fixed on Me and with full of faith,he is considered by Me to be the best of the yogis.


ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे आत्मसंयमयोगो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥6.1-6.47॥

Completed by 1st July, 2015 (47 days)

किसी भी त्रुटि को सुधारने के लिए, सुझाव, जिज्ञासा, प्रतिक्रिया, टिप्पणी, आलोचना आदि deep108@yahoo.com पर ई-मेल करें।
Please send email to deep108@yahoo.com for Any corrections, discussion, doubts, suggestions, comments and feedback.
ਗਲਤੀ ਸੁਧਾਰਣ ਲਈ, ਆਲੋਚਨਾ, ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਯਾ, ਟਿੱਪਣੀ, ਸੁਝਾਵ ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਾ ਆਦਿ ਲਈ deep108@yahoo.com ਤੇ ਈ-ਮੇਲ ਕਰੋ।